พญาโศก (๒๐ กุมภาพันธ์ ๒๕๕๗)

          ในบรรดาเพลงที่วงโยธวาทิตบรรเลงในโอกาสต่าง ๆ นั้น ส่วนใหญ่มักจะได้ยินกันแต่ทำนองที่สนุกสนาน ปลุกใจ ทั้งที่จริงแล้วยังมีทำนองเพลงที่ให้อารมณ์โศกเศร้า ดังเช่นการบรรเลงเพลงพญาโศก ซึ่งมีที่มาจากการใช้บรรเลงนำขบวนพระบรมศพของสมเด็จพระศรีพัชรินทรา บรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ด้วย

          เดิมทีเดียวเพลงพญาโศกเป็นชื่อเพลงไทยที่ร้องหรือบรรเลงประกอบในอารมณ์โศกเศร้า ดังที่สารานุกรมไทย ฉบับราชบัณฑิตยสถาน เล่มที่ ๒๐ ได้อธิบายไว้ การใช้เพลงพญาโศกร้องประกอบการแสดงโขนละครจะเป็นเพลงพญาโศก ๒ ชั้น และต้องร้องในบทที่ตัวละครโศกเศร้าอยู่กับที่ เช่น ยืน นั่ง นอน เท่านั้น จะใช้ในบทที่เดินเคลื่อนที่ไปไม่ได้ นอกจากนี้ บทที่ร้องด้วยเพลงพญาโศกจะต้องเลือกฐานะของตัวละคร โดยมากจะต้องใช้กับตัวละครที่เป็นกษัตริย์ เจ้านาย หรือผู้มีบรรดาศักดิ์ชั้นสูง เช่น ในบทเสภาเรื่องขุนช้าง-ขุนแผนที่ว่า “เหลือบเห็นพระไวยอาลัยพ่อ น้ำพระเนตรคลอคลอถึงขุนแผน” หรือบทของอิเหนา พระราชนิพนธ์ในรัชกาลที่ ๒ ว่า “ทอดองค์ลงกับที่ศรีไสยาสน์ ร้อนราชหฤทัยหม่นหมอง”